Journalistieke kwakzalverij, een antwoord van arts-bioloog drs. Engelbert Valstar op column van Hans van Maanen in de Volkskrant

30 maart 2013: met toestemming van arts-bioloog drs. Engelbert Valstar plaats ik zijn column - Journalistieke Kwakzalverij - hier ongewijzigd. Zie ook reacties onder hoofdartikel in gerelateerde artikelen:

Journalistieke kwakzalverij

Op 17 oktober 2012 publiceerde ‘JAMA’ online een onderzoek van J. Michael Gaziano et al. Aan 14.641 mannen, vaak ex-rokers, werd circa 14 jaar lang dagelijks een multivitamine of een placebo gegeven. Na deze periode bleek het aantal nieuwe kankergevallen in de multivitaminegroep significant lager, dat wil zeggen 8% lager. De sterfte in de multivitaminegroep was ook lager, zij het niet significant.
Het is interessant te zien hoe de adept van de Vereniging tegen de Kwakzalverij Hans van Maanen, wetenschapsjournalist bij ‘de Volkskrant’ (vooropleiding HBS-B en een studie sociologie) en Harriot Voncken, wetenschapsjournalist(e) bij ‘Elsevier’ met een mij onbekende wetenschappelijke bagage, de uitkomsten van dat onderzoek hebben beoordeeld.

Commentaar Hans van Maanen (‘de Volkskrant’)
In ‘de Volkskrant’ van 27 oktober 2012 verwisselt van Maanen mirabile dictu de sterftecijfers in beide groepen en –nog erger– suggereert hij dat het verschil in sterftecijfers significant is. Hij stelt letterlijk: ‘wie de resultaten serieus neemt zou kunnen zeggen dat je door multivitaminen minder gauw kanker krijgt, maar als je het krijgt ga je er eerder dood aan’. Kees Braam, webmaster van de uitstekende website kanker-actueel.nl, stuurde daarover een ingezonden brief, waarin hij zich onder andere afvroeg of dit wel een onbewuste fout was. ‘De Volkskrant’ gaf deze blunder later wel toe, maar plaatste de brief van Braam niet. Dit ongetwijfeld om Van Maanen, die in 2007 door de Koninklijke Academie van Wetenschappen is gelauwerd voor zijn journalistieke kwaliteiten, decent in bescherming te nemen.
Overigens heeft Van Maanen getracht om het ‘Moermanrapport’, waarvan ik medeonderzoeker en medeauteur was, toen dit uitkwam (november 1991) belachelijk te maken, hetgeen faliekant mislukte. Ook herinner ik me uit die tijd nog een anonieme oncoloog, die toentertijd in ‘NRC Handelsblad’ trachtte voor te rekenen waarom voeding bij kanker geen effect kon hebben en daarbij een rekenfout van een factor 50 maakte.
Het ‘Moermanrapport’ toonde aan dat er patiënten tijdens het volgen van de Moermantherapie waren genezen van kanker en dat ‘spontane’ regressie en/of reguliere behandeling geen oorzaak van hun genezing kon zijn. Kortom, de genezing kon uitsluitend aan de Moermantherapie worden toegeschreven. Gerichte voeding en dito suppletie hadden behalve de inmiddels door het KWF erkende preventieve effecten derhalve ook ten principale therapeutische consequenties.
Toen was al duidelijk dat Van Maanen een VtdK-propagandist was (en nog steeds is), maar gelukkig ook op amusante wijze de plank mis blijkt te kunnen slaan (toen en nu). Later gingen de oncologen bij darmkanker naast 5-FU ook actief foliumzuur toepassen, maar het woord Moerman of orthomoleculair viel niet (naast 5-FU bleek de toevoeging van de actieve vorm van foliumzuur in stadium C de genezingskans te verhogen). Ik kan ook beginnen over bijvoorbeeld vitamine A-zuur bij promyelocytenleukemie (in ieder geval in eerste aanleg een betere ziektevrije overleving) of PSK uit Coriolus versicolor bij darmkanker (verhoogt in stadium B en stadium C bij dikke darmkanker de genezingskans). Melatonine verbetert bij uitgezaaide solide kankers de overleving na 1 jaar significant. Het streptokokkenextract OK-432 vermindert bij het grootcellig longcarcinoom als adjuvans de overleving na 5 jaar met ongeveer 10%, etc. etc. (zie de therapeutische lijst met betrekking tot kanker op www.ngoo.nl).

Commentaar van Harriot Voncken (‘Elsevier’)
Wetenschapsjournalist(e) Harriot Voncken van ‘Elsevier’ vermeldde het ‘JAMA’-onderzoek eveneens (en wel op donderdag 18 oktober 2012 op hun website), maar stelt tevens dat in ander onderzoek van tegenstrijdige bevindingen sprake was. Zo wordt door haar een onderzoek bij muizen genoemd, waarin zeer hoge doses vitamine C door z’n pro-oxidatieve werking de groei van een bepaald type kanker remde (zie ‘Proceedings of the National Academy of Sciences’ van 4-11 augustus 2008). Het vermelden van dat onderzoek behelst echter een vergelijking van appels met peren, omdat daar geen multi werd ingezet, een therapie werd toegepast en niet op mensen, maar op muizen etc. Een ander onderzoek betreft een epidemiologisch onderzoek, waarin naast multi’s ook naar andere supplementen werd gekeken (Mursu J et al; Arch Intern Med 171(18):1625-1633, 2011). Multi’s, maar vooral calcium en ijzer, leken in dit onderzoek de overall mortaliteit te vergroten. Ook deze vergelijking gaat geheel mank: het is geen RCT met placebo en er is niet expliciet naar een multi met vaste samenstelling gekeken, waardoor nog verdere vertekening optreedt. Met betrekking tot een ander epidemiologisch onderzoek, dat een neutraal resultaat kende, gelden vergelijkbare bezwaren (zie Neuhouser ML et al; Arch Intern Med 169(3):294-304, 2009). Bij RCT’s moet er wel goed op systematische fouten worden gelet. Gebeurt dat, dan is dergelijk onderzoek veel betrouwbaarder dan dierexperimenteel of epidemiologisch onderzoek. Omdat bij Voncken klaarblijkelijk een diepgaande kennis van onderzoeksmethodologie en statistiek ontbreekt, is het haar ontgaan dat de resultaten van RCT’s die goed zijn opgezet veel betrouwbaarder zijn dan dierexperimentele of epidemiologische studies, zeker indien deze qua te onderzoeken vraagstellingen etc. ook nog onderling verschillen. Waar Voncken wat haar objectiviteit betreft staat, is mij niet bekend, maar haar ‘Elsevier’-collega Simon Rozendaal heeft zich geprofileerd als een onvervalste aanhanger van het gedachtengoed van de Vereniging tegen de Kwakzalverij en dat stemt mij ten aanzien van Voncken niet optimistisch. Zo was Rozendaal niet onwelwillend om expliciet te melden dat zijn dochter een HPV-vaccinatie had gehad, terwijl er feitelijk geen bewijs is dat je daarmee baarmoederhalskanker voorkomt en/of het beloop van een dergelijke kanker indien hij ontstaat, daarmee beïnvloedt.

Discussie en conclusie
Het onderzoek van Gaziano et al was niet alleen gerandomiseerd en placebogecontroleerd, maar omvatte bovendien een groot aantal deelnemers en kende een lange follow-up, hetgeen de resultaten nog overtuigender maakt. Het is opmerkelijk en betreurenswaardig dat de (wetenschaps)journalisten zodra het om voedingspreparaten/kruiden gaat, er blijk van geven ernstige ‘fouten’ te maken en/of er onderzoek van veel lagere kwaliteit erbij willen halen teneinde de resultaten van het solide onderzoek van Gaziano et al af te zwakken. Inhoudelijke bezwaren die echt hout snijden, zijn tegen dit onderzoek niet ingebracht. Zo doet het feit dat er alleen mannen in het onderzoek zaten, niets af aan het resultaat: ten eerste is er immers sprake van een groot aantal proefpersonen en ten tweede is er geen onderzoek/reden dat er op wijst dat het resultaat bij vrouwen anders zou zijn geweest.
Een goede vraag is wel: zijn er nog meer van dergelijke onderzoeken met een multi? Uiteraard neem ik alleen gerandomiseerd onderzoek in beschouwing, waarin naar het effect van een multi versus een placebo op het kankerrisico is onderzocht, dan wel speur ik naar een optelsom van uitsluitend dit soort onderzoeken. Ik vond aanvankelijk slechts een meta-analyse met alleen RCT’s en wel van Huang et al (PMID 16880453), maar die betrof allerlei effecten van multi’s versus placebo’s, maar juist niet met betrekking tot het risico op kanker. Later vond ik in mijn eigen archief een gerandomiseerd dubbelblind onderzoek bij 29450 personen : expliciet de combinatie van extra vitamine A, zink, B2, B3, vitamine C, molybdeen, beta-caroteen, vitamine E en selenium , waarvan de combinatie toch in de buurt van een multi komt, geeft een vermindering van de kans op leverkanker en let wel geeft ook een vermindering van de kans op sterfte door deze kanker (PMID 17686823). Dit laatste onderzoek en ook het grote onderzoek van Gaziano et al vragen zeker om een vervolg, al vind ik vooral het onderzoek van Gaziano et al qua kwaliteit en omvang zodanig goed, dat een multi, zeker gezien ook veel ander gerandomiseerd onderzoek naar individuele stoffen, in een reeks van situaties, aanbevolen kan worden.
Het al dan niet bewust willen bagatelliseren van goed onderzoek door Van Maanen omdat dit kennelijk spoort met de sektarische doctrines van de Vereniging tegen de Kwakzalverij of, zoals door Voncken, die zich daarbij beroept op volstrekt niet vergelijkbaar ander onderzoek (en ander wel goed onderzoek helemaal niet kent), vind ik geknoei oftewel beschouw ik als journalistieke kwakzalverij.

multivitamines, antikwakzalverij, Volkskrant, Hans van Maanen, antioxidanten, voedingsuppletie, voeding, complementair